احساس بی ارزشی، ترس افراطی و زیاد از طرد شدن و پذیرفته نشدن، دید و نگرش منفی نسبت به خود، نپذیرفتن تعریف و تمجید و احساس شرم و کافی نبودن، همگی نشانه‌های تله‌ی فکری نقص و شرم هستند. تله‌ی فکری نقص و شرم همان‌طور که از اسمش پیداست، یک طرحواره و الگوی فکری نادرست است که در آن فرد احساس می‌کند دوست داشتنی نیست و ویژگی‌های ارزشمندی ندارد. افرادی که تله فکری نقص و شرم را دارند، همواره حس شرمندگی دارند و فکر میکنند عیب و نقصی دارند که در صورت برملا شدن آن، ممکن است دیگران بخندند و حتی فرد را طرد کنند.
این افکار و احساسات باعث بروز رفتارهایی در این افراد میشود از جمله اینکه همواره در برابر شرایط و آدم‌های مختلف تسلیم می‌شوند، در صورت رسیدن به موفقیت یا دستاوردی خود را سزاوار آن نمی‌دانند، در موقعیت‌های مختلف مدام احساس شرمندگی میکنند و حتی زمانی که کسی از آنها انتقاد نمی‌کند، خودشان شروع به انتقاد از خودشان میکنند. در این مقاله به بررسی و توضیح این تله‌ی فکری، علایم، علل، عوارض و درمان آن می‌پردازیم.
مقاله پیشنهادی «حساسیت در روابط متقابل چیست؟»
تله‌ی نقص و شرم چیست؟
تله‌ی فکری نقص و شرم، یک الگو و طرحواره‌ی فکری است، که در آن فرد، در درون خود حس شرمندگی و بی ارزشی می‌کند. فردی که تله‌ی فکری نقص و شرم دارد، همواره احساس می‌کند که عیب و نقص بزرگ و شرم‌آوری دارد که در صورت برملا شدن، دیگران او را دوست نخواهند داشت و او را نمی‌پذیرند. این مسأله باعث میشود که فرد نسبت به هرگونه انتقاد و سرزنش حساس باشد و نیز در موقعیت‌های مختلف، مدام خود را سرزنش کند و احساس کند که ویژگی‌های منفی زیادی دارد و ارزیابی منفی از خود داشته باشد. این افراد مدام خود را با دیگران مقایسه میکنند و فکر میکنند از دیگران پایینتر هستند.
افرادی که تله‌ی نقص و شرم دارند چه ویژگی‌هایی دارند؟
- چنین افرادی عمیقا باور دارند که بی ارزش و دارای عیب و نقص و ویژگی‌های منفی هستند.
- این افراد احساس میکنند به اندازه کافی خوب نیستند و لیاقت چیزهای خوب، از جمله عشق و احترام را ندارند.
- معمولا زمانی که فردی از آنها تعریف و تمجید می‌کند، آن را نمی‌پذیرند و بیش از حد معمول خود را پایین میآورند و فکر میکنند دیگران به زودی واقعیت وجودی آنها را خواهند فهمید.
- زمانی که به موفقیت و دستاوردی می‌رسند، مدام اضطراب دارند و احساس میکنند این موفقیت آنها، نتیجه‌ی شانس و یا تقلب بوده، و یا به نحوی دیگران را فریب داده‌اند و واقعیت چیز دیگری است و به زودی دستشان رو میشود.
- نسبت به هرگونه انتقاد و سرزنشی، حساس است ، و ممکن است ناراحت یا خشمگین شود.
- این افراد فکر میکنند آدم بدی هستند و کسی آنها را دوست ندارد.
- علی‌رغم اینکه نسبت به سرزنش و انتقاد حساس هستند، ممکن است جذب آدم‌هایی شوند که انتقادگر و سرزنشگر هستند و مدام آنها را تحقیر میکنند.
- مدام خود را با دیگران مقایسه میکنند و نتیجه‌ی این مقایسه‌ها، معمولا به این صورت است که خود را کمتر و پایینتر از دیگران می‌بینند و مدام آرزو میکنند که ای کاش مثل آنها بودند.
- در موقعیت‌های مختلف ممکن است بی دلیل احساس شرمندگی و احساس گناه کنند و احساس کنند هر اتفاقی که می‌افتد، تقصیر آنهاست و به نحوی مقصرند.
علل شکلگیری تله‌ی نقص و شرم در افراد چیست؟
تصویر و ارزیابی که افراد از خود دارند، مجموع و برآیند رفتارها و ارزیابی‌های اطرافیان آنها در کودکی و نوجوانی از آنهاست. یکی از علل اصلی شکلگیری تله‌ی نقص و شرم در افراد، نگاه و ارزیابی منفی اطرافیان و به ویژه والدین از بچه‌ها در دوران کودکی است. علاوه بر این مسائلی مانند ژنتیک، جامعه و … نیز در شکلگیری تله نقص و شرم تاثیرگذار هستند. در ادامه به برخی از مهمترین علل اصلی شکلگیری این تله‌ی ذهنی در افراد اشاره می‌کنیم:
بدرفتاری در دوران کودکی
بدرفتاری و سوء استفاده از کودک، به هر شکل جسمی، جنسی و یا عاطفی و یا غفلت در برآورده کردن نیازهای او، ممکن است باعث شکلگیری تله‌ی نقص و شرم در افراد شود. کتک زدن، بدرفتاری جنسی، بی‌توجهی و عدم محبت و پذیرش نسبت به کودک، همگی شامل بدرفتاری با کودک هستند.
انتقاد و سرزنش کودک
والدینی که سرزنشگر و انتقادگر هستند، با سرزنش و انتقاد مداوم کودک و نسبت دادن هر اتفاقی به کودک باعث شکلگیری تله‌ی نقص و شرم در کودک خود می‌شوند. حتی در صورتی که والدین، مستقیما کودک را مورد سرزنش و انتقاد قرار ندهند، صرف انتقاد افراد یا اتفاقات مختلف ممکن است باعث شکلگیری این طرحواره در کودک شوند.
مقایسه‌ی کودک با دیگران
در کنار سرزنش و انتقاد، مقایسه‌ی مداوم کودک با دیگر هم‌سالانش و گوشزد کردن مداوم اینکه کودک از بقیه کمتر است و بایستی بهتر باشد، باعث میشود تله‌ی نقص و شرم در فرد شکل بگیرد.
عوارض داشتن تله‌ی نقص و شرم
افرادی که تله‌ی نقص و شرم دارند، هیچ‌گاه نسبت به خود حس خوبی ندارند و حتی در صورت عملکرد خوب و داشتن مهارت و توانمندی‌های متعدد، باز هم حس میکنند، ناتوان، ناکافی و بیارزش هستند و یا به‌عبارت بهتر کافی نیستند. داشتن چنین ارزیابی باعث میشود افراد علی‌رغم توانایی‌های زیاد، مایل نباشند از این توانایی‌ها استفاده کنند و یا از پذیرفتن مشاغل و یا موقعیت‌های پرچالش، امتناع کنند و نسبت به هرنوع پیشرفت و چالشی مقاومت کنند. ممکن است این افراد به این دلیل که احساس بیارزشی دارند و حس میکنند نقص یا عیبی در درون خود دارند، تن به روابط تحقیرآمیز دهند.
ممکن است این افراد وارد روابط ناسالمی شوند که طرف مقابل‌شان، رفتاری مشابه رفتار والدین سرزنشگر و انتقادگر آنها در کودکی دارد و مدام به آنها حس شرمندگی و بیارزشی می‌دهد و یا وارد روابطی شوند که طرف مقابل از نظر اجتماعی، هوشی، تحصیلی، خانوادگی، اقتصادی و… بسیار پایینتر از خودشان باشد. احتمال اینکه این افراد به سایر اختلالات روانی، از جمله افسردگی و اضطراب نیز مبتلا شوند، بیشتر از سایر افراد است.
درمان
رواندرمانی برای افرادی که تله‌ی نقص و شرم دارند، یکی از بهترین راه‌های درمان است. در جلسات رواندرمانی، درمانگر به فرد کمک می‌کند، نسبت به این تله و علل شکلگیری آن، آگاهی پیدا کند و کم کم سعی میشود بر احساس ارزشمندی، توانمندیها و قابلیتهای فرد تمرکز و بازسازی شود؛ به گونهای که فرد بتواند با خود مهربان‌تر و آگاهانه‌تر رفتار کند و رفتارها و نگرش‌هایی را در خود پرورش دهد که به او حس ارزشمندی بدهد. علاوه بر این، اختلالات همراه مانند افسردگی و اضطراب نیز باید مدنظر قرار گیرند. دارو درمانی نیز میتواند گاهی برای کاهش علایم اضطراب و افسردگی مورد استفاده قرار گیرد.
نتیجه‌گیری
داشتن الگوها و باورهای غلط فکری میتواند بسیار فلج کننده و مخرب باشد و زندگی ما را تحت تأثیر قرار دهد. افرادی که تله‌ی نقص و شرم دارند، مدام در حال سرزنش و انتقاد از خود هستند، حس منفی و بیکفایتی به خودشان دارند و تمامی این فکرها و باورهای نادرست و افراطی در مورد خودشان باعث میشود نتوانند در کار و در روابط‌شان موفق باشند و مؤثر عمل کنند. حتی در صورت رسیدن به دستاورد و موفقیت نیز، لذتی از آن نمی‌برند و خود را لایق و سزاوار آن نمی‌دانند. این افکار و احساسات زمینه‌ساز سایر اختلالات جدی روانی از جمله افسردگی است. در صورتی که علائم و ویژگی‌های این تله‌ی فکری وجود دارد، بهترین و اولین اقدام، گرفتن مشاوره و رواندرمانی جهت اصلاح و تغییر این الگوی فکری است.
