اختلال ADHD (بیش فعالی و نقص توجه) یکی از شایع‌ترین اختلالات دوران کودکی است. پرتحرکی، بی قراری، عدم تمرکز و رفتارهای آنی و شتاب‌زده از جمله علائمی است که در این کودکان دیده می‌شود. در مطالعاتی که در سراسر دنیا انجام شده، شیوع این اختلال 7.2 درصد در کوکان و نوجوانان است و ابتلا به آن در پسرها بیشتر از دختران می‌باشد.
علائم و نشانه‌های اختلال بیش‌فعالی (ADHD)
غالبا خانواده ها تصور می‌کنند که اختلال ADHD می‌بایست با تحرک زیاد همراه باشد تا بتوان وجود مشکل را تایید کرد چرا که خانواده از انواع این اختلال اطلاع چندانی ندارد. چگونه می‌توان دریافت که فرزندمان دارای چنین مشکلی است؟
انواع اختلال ADHD بر اساس نشانه‌ها و علائم
1.نوع بی‌توجهی
در این نوع، بی‌قراری و پرتحرکی در کودکان دیده نمی‌شود و بی‌دقتی و حواس‌پرتی زیاد، بارزترین علایم است.
2.نوع بیش‌فعالی و تکانه‌ای
در این نوع، پرتحرکی، بی قراری، بی حوصلگی و رفتارهای آنی دیده می‌شود. رفتارهای تکانه‌ای به رفتارهایی اشاره دارد که کودک کاری را بدون فکر و ناگهانی انجام می‌دهد. مثلا ناگهان بلند می‌شود اشیاء را دستکاری می‌کند یا کسی را آزار می‌دهد. در این نوع، توجه چندان آسیب ندیده و کودک می‌تواند توجه کند.
3.نوع ترکیبی، شامل کاستی توجه و بیش‌فعالی
در این نوع، علائم بی‌توجهی و بی‌دقتی و نیز بیش‌فعالی/تکانش‌گری به طور همزمان دیده می‌شود. حدوداَ 50 تا 70 درصد کودکان بیش‌فعال مراجعه کننده به درمانگاه ها، از نوع ترکیبی می‌باشند.
نشانه‌های اختلال بیش‌فعالی در دوران رشد
1.دوره نوزادی
شروع اختلال ADHD ممکن است از دوره نوزادی باشد. هرچند که به طور رسمی این تشخیص در نوزادی گذاشته نمی‌شود. اما ممکن است علائمی دیده شود. آن‌ها به سادگی در برابر سر و صدا، نور، حرارت و تغییرات محیطی آشفته میشوند. پی در پی گریه می‌کنند و به سختی آرام میشوند، کم خوابند و معمولا در رختخواب پرجنب و جوش می‌باشند. معمولا مشکلات بدخوابی و بد‌اشتهای نامنظم نیز در آن‌ها دیده می‌شود.
2.دوره پیش‌دبستانی
هر چند که با توجه به ویژگی‌های طبیعی کودکان پیش‌دبستانی تشخیص اختلال بیش‌فعالی دشوار است. اما بررسی برخی ویژگی‌ها در تشخیص صحیح اختلال می‌تواند کمک‌کننده باشد. این کودکان بسیار پرتحرک و خسته‌گی ناپذیرند. ضمن آنکه بد‌اخلاق بوده و غالباَ فرمان‌پذیر نیستند.
3.دوره کودکی(6 تا 12 سالگی)
بیشترین تشخیص در این دوره گذاشته می‌شود. کودک دارای اختلال ADHD در این سن، ممکن است خصوصیاتی همچون بی‌دقتی زیاد، لجبازی، پرخاشگری و مشکلات ارتباطی با دوستان را از خود بروز دهند. در این سن ممکن است کودکان دچار بی‌ثباتی هیجانی شوند، بدین معنا که به سرعت به خنده یا گریه بیفتند. دست به کارهای خطرناکی می‌زنند و مستعد آن می‌باشند که به خود آسیب وارد کنند. ضمن آنکه در گفتار عامیانه گاهی به عنوان کودکان دست و پا چلفتی تلقی میشوند.
4.دوره نوجوانی
در این دوره، بی‌دقتی و حواس‌پرتی بیشتر خود را نمایان می‌کند و کمتر بیش‌فعالی آشکار، دیده می‌شود. این کودکان در دوره نوجوانی خصوصیاتی را نشان می‌دهند که مشکلات انضباطی، ضعف در عملکرد تحصیلی، ناامیدی، بی‌علاقگی به درس، اعتماد به نفس پایین و روابط نامناسب با همسالان از جمله آن هاست.
چه عواملی در ایجاد اختلال ADHD (کاستی توجه/بیش‌فعالی )نقش دارند؟
1.عوامل بدنی(زیست شناختی)
عواملی مثل نرسیدن اکسیژن کافی به مغز در دوره جنینی یا وارد آمدن ضربه به مغز نوزاد، قبل از تولد، هنگام زایمان و پس از آن. همچنین استفاده مادر از الکل، سیگار، مواد‌مخدر و مصرف طولانی داروهای ضد‌افسردگی و ضد‌اضطرابی در دوران حاملگی نیز احتمال ایجاد اختلال در واکنش‌های مغزی نوزاد را افزایش می‌دهند.
2.عوامل وراثتی
به طور کلی، بررسی‌ها بر روی خانواده، کودکان فرزندخوانده، دوقلوها و ژن خاص حاکی از این است که اختلال بیش‌فعالی جنبه ارثی دارد. در صورت ابتلای پدر به این اختلال، خطر ابتلای فرزندان به این اختلال تقریبا 60 درصد است.
3.عوامل روانشناختی
مشکلات روحی و روانی در فرد می‌تواند علائمی همچون کاستی توجه/بیش‌فعالی بوجود آورد. مثلا بی‌توجهی و عدم رسیدگی به کودک و بدرفتاری با او از سنین پایین باعث می‌شود که عملکرد شیمیایی مغز دچار اشکال شود، چرا که این باور علمی وجود دارد که مغز به مواد غذایی مناسب و عواطف گرم انسانی نیاز دارد تا به رشد طبیعی خود ادامه دهد.
آیا اختلال بیش‌فعالی قابل درمان است؟
وقتی کودکی تشخیص اختلال ADHD( بیش‌فعالی و نقص‌توجه) را می‌گیرد، اولین سوال و شاید مهمترین سوالی که غالبا از سوی والدین مطرح می‌شود، این است که آیا ADHD قابل درمان است؟ پاسخ این سوال “نه” می‌باشد. در واقع هیچ درمان قطعی برای اختلال بیش‌فعالی وجود ندارد، اما راه‌های متعددی برای کنترل علائم این اختلال وجود دارد. در این مقاله با مشاوره لاین همراه شوید تا متوجه شوید که به چه علت درمان‌های دارویی و غیر‌دارویی به عنوان درمان قطعی ADHD محسوب نمی‌شوند و این درمان‌ها چگونه می‌توانند به افرادی که دارای اختلال ADHD هستند کمک کنند.
درمان دارویی
داروهای رایجی که برای درمان اختلال بیش‌فعالی به کار می‌روند، فقط می‌توانند نشانه‌ها و علائم بیماری را کاهش دهند و نمی‌توانند درمان قطعی برای این اختلال باشند. داروهای محرک با افزایش انتقال‌دهنده عصبی دوپامین و نوراپینفرین در مغز باعث افزایش توجه، هوشیاری و بیداری میشوند و می‌توانند علائمی مثل بی‌توجهی، تکانش‌گری را کاهش دهند.
شاید مهمترین دارویی که جزء داروهای محرک محسوب می‌شود، متیل فنیدیت یا ریتالین است که اثر این دارو حدود سه تا چهار ساعت بوده و اغلب زمانی که کودک در حال رفتن به مدرسه است(پس از صرف صبحانه)، مصرف می‌گردد. دسته دیگری از داروها که برای این اختلال استفاده می‌شود، داروهای غیر‌محرک مثل آتوموکستین، نورتریپتیلین، کلونیدین هستند که با افزایش سطح نوراپینفرین در مغز همراه‌اند و باعث افزایش توجه و حافظه میشوند.
درمان‌های غیر دارویی در اختلال ADHD (کاستی توجه/بیش فعالی)
1.آموزش والدین
والدین کودکان و نوجوانان دارای اختلال کاستی توجه/بیش‌فعالی، سوالات فراوانی در مورد فرزندان خود دارند. سوالاتی همچون آیا واقعا فرزندمان دارای اختلال است؟ مشکلات چه زمانی برطرف میشوند؟ آیا ما در بروز مشکل نقشی داشته‌ایم؟ چگونه با رفتارهای کودکان و نوجوانانمان برخورد کنیم؟ چه مدارسی برای فرزندان‌شان بهتر است؟
مقاله پیشنهادی «افسردگی در کودکان و راه‌های درمان آن چیست؟»
برای کاهش علائم کودکان دارای اختلال بیش‌فعالی ،آگاهی والدین و جو عاطفی مناسب در خانواده دارای اهمیت بسیاری است. متاسفانه بی‌دقتی‌های جدی و بی‌قراری‌های رفتاری این کودکان باعث می‌شود، که اکثر والدین احساس ناکامی کنند. از این رو ارتباط مناسبی بین والدین و فرزندان برقرار نمی‌شود. در آموزش به والدین باید موضوعات زیر مدنظر قرار گیرد:
الف)تغییر نگرش‌ها و افکار والدین
بهتر است والدین اطلاعات علمی دقیقی از اختلال و درمان‌های موثر دریافت کنند. باید برای والدین به خوبی توضیح داده شود که آن‌ها و شیوه تربیتی‌شان باعث این اختلال نشده است. غالبا والدین کودکان بیش‌فعال از سوی نزدیکان و بستگان مورد سرزنش و شماتت قرار می‌گیرند. چرا که تصور می‌کنند فرزندشان توسط والدین، بد‌تربیت شده است. والدین نیز به دلیل عدم‌آشنایی کامل نسبت به این اختلال دچار احساس گناه شده و با فرزند خود درگیر میشوند.
ب)آموزش والدین برای کنترل رفتار
فنونی مثل تقویت رفتارهای مثبت و مطلوب، نادیده‌گرفتن رفتارهای نسبتا نامطلوب و محروم سازی به والدین آموزش داده می شود.برای مثال فرض کنید ،کودکی تنها نشسته و پاهای خود را به آرامی به میز می زند. در صورتی که والدین به آرامی از کنار این رفتار بگذرند و پاسخی نسبت به این رفتار نشان ندهند، احتمال اینکه این رفتار متوقف شود، بسیار زیاد است.
2.کار با کودک
آموزش مهارت‌های خودکنترلی، حل مسئله، مهارت‌های اجتماعی، بهبود تمرکز و نیز برطرف‌کردن مشکلات روحی-عاطفی همچون ضعف در اعتماد به نفس، اضطراب و رفتارهای ناسازگارانه می‌باشد. برای مثال در آموزش حل مسئله، مشاوره آنلاین به کودکان آموزش داده می‌دهد که دریابند دقیقا مشکل چیست و برای حل مشکلات خود، مسئولانه عمل کنند. در این روش، راه‌حل‌ها و پیشنهاداتی از سوی کودک یا نوجوان ارائه می‌شود و مناسب‌ترین آن‌ها انتخاب شده و اعمال می‌گردد.
رژیم غذایی
اگرچه تغییر در رژیم غذایی به درمان کامل ADHD منجر نمی‌شود، اما شواهد زیادی نشان می‌دهد که تغییرات خاصی در رژیم غذایی می‌تواند به بهبود این اختلال کمک کند. برای مثال مصرف ویتامین B می‌تواند به فرایند‌های ذهنی و عملکرد مغز کمک کند. استفاده از مواد غذایی با پروتئین بالا مثل تخم مرغ، آجیل، گوشت، لوبیا به افزایش تمرکز کمک می‌کند. و استفاده از کربوهیدرات‌های پیچیده مثل سبزیجات، میوه‌ها مخصوصا در شب باعث عملکرد بهتر خواب می‌شود و از طرفی بهتر است غذاهایی که دارای مواد نگهدارنده می‌باشند مثل انواع کنسروها، سوسیس، کالباس از رژیم غذایی این افراد حذف شوند.
در مجموع همه‌ی درمان‌های موجود، درمان قطعی برای اختلال بیش‌فعالی نیستند، این درمان‌ها افراد را قادر می‌سازند که علائم خود را بهتر کنترل کنند.
